Zespół pałacowo-parkowy w Białej Podlaskiej
Pałac Firlejów w Czemiernikach
Zamek bastionowy położony na północno-wschodnim krańcu osady, oddzielony od niej stawami i rozlewiskami, które przecina grobla z drogą prowadzącą do Suchowoli. Pomiędzy stawami i groblą około 1622 roku został wniesiony przez biskupa płockiego Henryka Firleja warowny zespół fortyfikacji, założony na planie wieloboku z czterema bastionami należącymi jeszcze do systemu szkoły starowłoskiej. Bastiony północno-wschodni i południowo-zachodni posiadały kazamaty, pozostałe wypełniała ziemia. Kurtyny od południa i wschodu były załamane. Od strony stawów, a więc od strony zachodniej, ciągnął się tylko mur obwodowy z uskokiem, w którym stanął na zewnątrz dwukondygnacjowy dom mieszkalny z wysokim cokołem otoczony fosą. Zapewne rozlewiska stawów chroniły ten dom przed niebezpieczeństwem. Dom mieszkalny jest tu interesującym przykładem zastosowania palladyńskiej kompozycji w układzie przestrzennym wnętrza. Wejście do domu prowadziło przez most przerzucony nad fosą do otwartej loggii, przy której umieszczono kręcone schody wiodące na piętro. Zapewne rozlewiska stawów chroniły ten dom przed niebezpieczeństwem. Dom mieszkalny jest tu interesującym przykładem zastosowania palladyńskiej kompozycji w układzie przestrzennym wnętrza. Wejście do domu prowadziło przez most przerzucony nad fosą do otwartej loggii, przy której umieszczono kręcone schody wiodące na piętro. Na pierwszej kondygnacji było wejście z loggii do wielkiej sieni z apartamentami mieszkalnymi po obydwóch stronach. Na piętrze zamiast sieni znajdowała się wielka sala z takim samym układem pomieszczeń mieszkalnych jak na dolnej kondygnacji. Zapewne pierwotnie był czterospadowy. Attyka wieńcząca budynek pochodzi z okresu przebudowy w połowie XIX w. Wjazd do zespołu warownego prowadził z narożnika południowo-zachodniego, a budynek bramny stojący w murze południowym znajdował się w pobliżu bastionu południowo-zachodniego.
Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym
Ruiny zamku królewskiego położone są na wzgórzu wyodrębnionym ze skarpy nadwiślańskiej. Zamek wybudował Kazimierz Wielki, co poświadcza Jan Długosz. Składał się z dwóch zapewne związanych ze sobą elementów: zamku właściwego, położonego na północny wschód od rynku i kościoła, oraz wielkiej cylindrycznej wieży umieszczonej w odległości około 200 m od niego na wzgórzu wyższym o ponad 20 m od poziomu dziedzińca zamkowego. Został przebudowany w pierwszej połowie XVII w. i wówczas zamek właściwy otrzymał późnorenesansową attykę, widoczną jeszcze na akwarelach Zygmunta Vogla. Niszczony podczas wojen w XVII i XVIII w. opuszczony w pierwszych latach XIX w.
Widok spod łuku bramy wejściowej na zamek w Kazimierzu Dolnym. Akwarela Z.Vogla, 1792. Gab.Ryc.BUW
Zamek właściwy był zbudowany z miejscowego wapienia z niewielką przymieszką cegły, na nieregularnym planie wydłużonego czworoboku wyraźnie dostosowanym do warunków terenowych. Badania przeprowadzone w latach 1958-60 pozwoliły odkryć fundamenty murów, zamykających zamek od północnego wschodu nieregularnym zarysem, które zostały zastąpione dziś istniejącymi murami z nową bramą prowadzącą na dziedziniec. Od strony północno – wschodniej znajdowała się wysunięta na zewnątrz baszta, wsparta gotyckimi skarpami narożnymi. Właściwy dom mieszkalny stał w głębi dziedzińca od strony południowo-zachodniej, górując nad pobliskim kościołem. Bardzo złożone jest zagadnienie wolno stojącej wieży strażniczej, umieszczonej na znacznym wzniesieniu w stosunku do miasta i zamku mieszkalnego. Górna partia murów wieży wznosi się ponad otaczający płaskowyż lessowy i panuje nad całą doliną Wisły. Wieża zbudowana jest z miejscowego wapienia, na planie koła, posiada dostęp dopiero na wysokości 6 m nad obecnym poziomem. Zachowały się ślady pięciu kondygnacji oraz zwieńczenia w formie blankowania, co nie usuwa możliwości pierwotnego przykrycia hełmem stożkowym. Zamek właściwy służył na mieszkanie i bezpośrednio stanowił obronę miasta, natomiast górny z wieżą pełnił wyłącznie funkcję obronną i strażniczą. Do połowy XIV w. była tu komora celna i w tym miejscu przekraczał Wisłę ważny szlak handlowy łączący Kijów z Toruniem przez Włodzimierz.
Zamek królewski położony na wyodrębnionym wzgórzu lessowym, na północny wschód od miasta. Pierwsze umocnienia na wzgórzu zamkowym powstały przypuszczalnie w związku z kilkakrotnymi najazdami książąt ruskich w XIII w. Zachowaną wieżę cylindryczną niektórzy badacze łączą z osobą Lwa Daniłowicza, księcia halickiego, który w 1280 roku zajął Lublin i miał jakoby rozpocząć budowę wieży – stołpu ruskiego. Budowę zamku murowanego rozpoczęto zapewne około połowy XIV w., a więc należy ją wiązać z działalnością budowlaną Kazimierza Wielkiego, który jednocześnie wzniósł fortyfikacje miejskie, jak podaje kronika Janka z Czarnkowa. Zamek został założony na planie wydłużonego czworoboku. Zachowane plany oraz relikty odsłonięte w 1954 roku pozwalają przypuszczać, że zarówno w ciągu południowym murów obwodowych jak i północnym znajdowały się wysunięte na zewnątrz baszty o rzutach czworobocznych, wzmocnione skarpami. W pobliżu naroża południowo-wschodniego wznosiła się baszta wieloboczna, przebudowana później na kaplicę zamkową. Bardzo ważnym elementem w systemie obrony zamku była cylindryczna trzykondygnacyjna wieża o średnicy około 10 m i wysokości obecnie 25 m.
Widok na zamek w Lublinie na początku XVII w. Fragment sztychu z Brauna i Hogenberga. Civitates orbis terrarum
Mury dolnej kondygnacji zostały zbudowane z miejscowego kamienia łamanego na zaprawie wapiennej. Górne kondygnacje wzniesiono z grubej cegły gotyckiej, rozpowszechnionej w Polsce w połowie XIV w. Wewnątrz murów dochodzących do 4 metrów grubości zostały umieszczone jednobiegowe schody łączące poszczególne kondygnacje. Nasuwa się przypuszczenie, że wieża ta została zbudowana na starych fundamentach za Kazimierza Wielkiego. W 1395 roku za czasów Władysława Jagiełły rozpoczęto budowę kaplicy zamkowej. Wykorzystując istniejące mury baszty, kaplicę umieszczono na piętrze, sklepienie wsparto na jednym filarze środkowym, a ściany pokryto freskami. Wjazd do zamku prowadził od zachodu przez budynek bramny, natomiast nie jest znane położenie budynków mieszkalnych w obrębie murów. Należy podkreślić że zamek był budowany zarówno w XIV w. jak i w XV w. Na początku XVI w. rozpoczęto rozbudowę zamku, z czym być może należy wiązać obecność w Lublinie w 1530 roku architekta królewskiego Bartłomieja Berrecciego. W narożniku południowo-zachodnim obok bramy wjazdowej stanęły królewskie zabudowania mieszkalne, wspomniane w ilustracji z 1564 roku. Wieża cylindryczna została zwieńczona attyką renesansową. Nie można dokładnie ustalić, jak wyglądał ówczesny system obrony, wydaje się jednak, że w tej przebudowie decydowały przede wszystkim sprawy mieszkaniowe, a nie militarne. Na podstawie planu z 1807 roku można przypuszczać, że na dziedzińcu zamkowym znajdowały się liczne zabudowania mieszkalne i usługowe. Przebudowa zamku w latach 1824 – 1826 na więzienie pozostawiła tylko wieżę i kaplicę. Od strony południowej i zachodniej, nie licząc się z pierwotną zabudową, wzniesiono budynki więzienne zwieńczone pseudogotyckimi attykami. Wjazd prowadził jak dawniej od strony zachodniej przez pseudogotycki portal. W takim stanie zamek dotrwał do naszych czasów. W okresie okupacji hitlerowskiej mieściło się tutaj więzienie.
Ruiny zamku bastejowego na południowo-zachodnim krańcu doliny niewielkiego dopływu rzeki Wieprz. Zamek zbudował w końcu XVI w. Paweł Orzechowski, podkomorzy chełmski, zapewne na miejscu dawnej siedziby rodziny Krupskich. Rozbudowany na początku XVII w., niszczony podczas wojen w połowie XVII w., a następnie odbudowywany. Do rodziny Orzechowskich należał do 1644 roku, potem przechodził w ręce różnych właścicieli. W drugiej połowie XVIII w. był ruiną którą dalej niszczyły wojny w latach 1915 i 1944. Zespół warowny składa się z dwóch elementów przestrzennych: zamku właściwego i przedzamcza, zamkniętych wspólną linią murów z czterema bastejami na narożach, otoczonych fosami, a od północnego zachodu stawami i rozlewiskami rzeczki. Zamek właściwy, być może wzniesiony na miejscu starszego założenia obronnego, jest oddzielony od przedzamcza zachowaną fosą. Zbudowany z kamienia i cegły, na planie czworoboku, składał się z dwóch skrzydeł mieszkalnych ustawionych pod kątem prostym, tworzących tym samym prostokątny dziedziniec z wjazdem od strony północno-wschodniej. Na narożu stanęła pięcioboczna basteja związana z całym zespołem warownym, mieszcząca izby mieszkalne. Zamek właściwy został zapewne wzniesiony w drugiej połowie XVI w. przebudowany w latach 1604-1608 i wtedy prawdopodobnie zwieńczony attyką. Na pozostałych narożach wieloboku przedzamcza, założonego zapewne w latach 1604 – 08, był basteje zbliżone do zarysu bastionowego, zbudowane z kamienia i oblicowane cegłą. Na przykładzie częściowo zachowanej bastei północnej ze śladami otworów prowadzących na ganek i śladami strzelnic można przypuszczać, że były trzykondygnacyjne. Zarówno basteja, jak i mury kurtynowe mają skośne oskarpowanie. Wjazd na przedzamcze znajdował się w kurtynie północno-wschodniej, ale nie był umieszczony na osi założenia. Zamek właściwy był siedzibą właściciela, natomiast na przedzamczu istniały w pierwszej połowie XVII w. zabudowania mieszkalne „dla sług i różnych rzezimieszków”, jak podaje ówczesny opis zamku, oraz stajnie i gumno. Tak więc przedzamcze spełniało funkcję ufortyfikowanego folwarku. W 1665 roku zabudowania gospodarcze na przedzamczu spaliły się, a na ich miejscu poddani Krupskich wznieśli prowizoryczne budy „dla ochrony od żołnierzów”. Tym samym przedzamcze pełniło nową funkcję refugium dla mieszkańców okolicznych wsi.
Prywatny zamek bastejowy, położony na prawym brzegu Sanu otoczony niegdyś fosami. Zamek wzniesiony przez rodzinę Krasickich pozostawał w ich posiadaniu do 1689 roku. Później drogą kupna lub wiana zmieniał właścicieli. Od 1834 roku stanowił własność Sapiechów. Uległ kilkakrotnie zniszczeniom wojennym w XVII, XVIII i XX w. Po II wojnie światowej podjęto metodyczne badania i prace konserwatorskie. Zamek zbudowany jest na planie czworoboku z czterema cylindrycznymi narożnymi basztami. Baszty, te, dawne basteje, zachowały w dolnych kondygnacjach relikty pierwotnych urządzeń obronnych. Mają one już od XVII w. nazwy; południowo-zachodnia zwieńczona kopułą nazywa się Boską, po drugiej stronie wieży bramnej jest baszta Papieska zwieńczona attyką, na narożu północno-wschodnim baszta Królewska o charakterystycznej sylwecie, zwieńczona sześcioma wieżyczkami, na południowo-wschodnim baszta Szlachecka z attyką. Pomieszczenia mieszkalne znajdowały się w dwóch budynkach, pierwotnie jednotraktowych, dostawionych do murów i zamykających dziedziniec od strony północnej i wschodniej. Przy pozostałych kurtynach zwieńczonych attykami były krużganki, częściowo odbudowane. Wjazd do zamku prowadził przez bramę umieszczoną w wieży Zegarowej ustawionej w środku kurtyny zachodniej. Pierwszym etapem budowy warowni było wzniesienie fortalitium, to znaczy umocnienia złożonego z ziemnych wałów i fos, zamykającego czworoboczny dziedziniec. W wale północnym znajdował się wjazd przez murowany budynek bramny. Zapewne w pobliżu bramy były drewniane budynki mieszkalne. Fortalitium założone około 1550 roku przez Jakuba Krasickiego było typową warowną siedzibą szlachecką na tych ziemiach. Następnym etapem było wzniesienie zamku bastejowego przez Stanisława Krasickiego w 1580 roku. Wały zostały zastąpione murami z gankami straży i strzelnicami, a na narożach stanęły czterokondygnacyjne cylindryczne basteje zwieńczone stożkowymi dachami. Na poszczególnych kondygnacjach były strzelnice umożliwiające ostrzał wzdłuż murów. Dwukondygnacjowy budynek mieszkalny umieszczono przy kurtynie północnej obok dawnej bramy wjazdowej. Około 1598 roku ówczesny właściciel, Marcin Krasicki, rozpoczął przebudowę zamku. Basteje zostały wówczas podwyższone i otrzymały attyki, zaś baszta Boska zamieniona na kaplicę i zwieńczona kopułą. Górne kondygnacje bastei przerobiono na pomieszczenia mieszkalne. Podwyższone mury kurtynowe otrzymały zwieńczenia attykowe. Na osie pierwotnej bramy stanęła piętrowa loggia, do której z dwóch stron prowadziły schody, a przez nią był dostęp na krużganki otaczające cały dziedziniec. Nastąpiła zmiana miejsca wjazdu do zamku. Pośrodku kurtyny zachodniej stanęła wysoka wieża bramna nazwana później Zegarową, a przed nią wysunięte na przedpole przedbramie z portalem wjazdowym. Rozbudowano skrzydło północne i postawiono nowy budynek mieszkalny wzdłuż kurtyny wschodniej, zwieńczony również attyką. Elewacje zamku ozdobiły dekoracje sgraffitowe. W XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w. miały przede wszystkim przebudowy budynków mieszkalnych. Po pożarze 3 maja 1852 roku roboty budowlane ograniczyły się do odbudowy zniszczonych dachów i zmian w zabudowaniach mieszkalnych. W tym samym czasie została przebita nowa brama w skrzydle wschodnim. Ujemne rezultaty miały prace konserwatorskie prowadzone wadliwie w latach międzywojennych. Wówczas zostało zniszczone przedbramie, a na miejsce autentycznej attyki południowej wprowadzono nowe, betonowe elementy.
Renesansowy zamek bastejowy położony na wysokiej skarpie lewego brzegu Wisły, od północy i północnego wschodu oddzielony od płaskowyżu fosą, od strony północno-zachodniej naturalnym wąwozem. Janowiec należał w latach 1508 – 1593 do możnej rodziny Firlejów, którzy wznieśli ten zamek zapewne na miejscu dawniejszych umocnień otaczających siedzibę ówczesnych właścicieli. Następnie należał do Tarłów, a od 1654 roku do 1780 r., do Lubomirskich. Zamek został wzniesiony z kamienia i cegły na planie nieregularnego wieloboku rozciągniętego wzdłuż skraju skarpy wiślanej. W latach 1526 – 1537 Piort Firlej i jego syn zbudowali pierwszy zamek przy wschodnim dziedzińcu dzisiejszego zespołu zamkowego. Z tego okresu budowy częściowo są zachowane: budynek bramny i stojąca obok basteja z wyraźnymi śladami strzelnic oraz wieża ze skarpami, być może zawierająca wcześniejsze założenie obronne. Wieża ta znajdowała się w południowo-zachodnim narożu ówczesnego zamku, następnie stanowiła południowy ryzalit zamku rozbudowanego. W drugiej połowie XVI w. został wzniesiony budynek mieszkalny zamykający dziedziniec od wschodu i drugi budynek od południa pomiędzy wspomnianym ryzalitem południowym a zabudowaniami przy bramie. Zapewne z tego okresu pochodzą strzelnice w budynku bramnym. W końcu XVI w. stanęła w narożu północno-wschodnim wielka basteja na planie zbliżonym do półkola, ze strzelnicami, stanowiąca ważny element obronny zamku od strony zagrożenia. Na przełomie XVI i XVII w. zostało wzniesione południowe skrzydło zamku a narożną cylindryczną wieżą południowo-zachodnią, ustawione na zachód od południowego ryzalitu. Tym samym powstał drugi dziedziniec, zachodni, który na początku XVII w. otrzymał od strony północnej mur obronny ze strzelnicami. Zapewne w tym czasie skrzydło południowe zwieńczono attyką, która tak wyraźnie jest zaznaczona na sztychu Dahlberga z połowy XVII w. Po wojnach szwedzkich dodano od północy drugi ryzalit mieszczący wielką dwukondygnacyjną salę, a do skrzydła południowego w pierwszym dziedzińcu dobudowano krużganek. W 1676 roku pomiędzy dwoma dziedzińcami została wzniesiona kaplica zamkowa. Niewątpliwie janowiecki zamek był wówczas jedną z najwspanialszych rezydencji magnackich, ale jednocześnie miał przestarzały system obronny. W latach 1727-1761 zmieniono elewację, południową przez przekształcenie attyki i wprowadzenie dekoracji rokokowych. Zamek zaczął popadać w ruinę na przełomie XVIII i XIX w., w wojnach lat 1809 – 1813 został zdewastowany przez wojska austriackie i rosyjskie. Największe zniszczenia spowodowały obie wojny światowe.Zamek w Janowcu jest przykładem założenia, które kształtowało się poprzez liczne przebudowy pierwotnego zamku z pierwszej połowy XVI w. charakterystyczne jest wprowadzenie przede wszystkim umocnień związanych z pełnym przystosowaniem zamku do broni palnej. Zarówno wzniesione w XVI w. basteje, jak system strzelnic, mur północny zachodniego dziedzińca z XVII w. i ustawienie przed narożem południowo-wschodnim wieżyczki strzegącej dojazdu do warowni od strony miasta po stoku skarpy, wskazują na przyjęcie bastejowego systemu obrony. Zamek, siedziba możnowładczych rodzin, był przede wszystkim dostosowany do lokalnej obronny.
