Zamek rycerski usytuowany na nizinie wśród rozlewisk rzeczki Korzeniówki, na wyspie otoczonej wodą, na zachód od miasta. W XIII w. była tu siedziba rycerzy z rodu Odrowążów, po której pozostały zaczątki drewnianych konstrukcji znalezionych poza zamkiem w północnej części wyspy podczas badań prowadzonych w 1962 roku. W 1362 roku występuje w dokumencie Andrzej Odrowąż jako pan na Szydłowcu. Badania z 1965 roku ujawniły ślady osadnictwa na dziedzińcu zamkowym oraz fragmenty budowli po zewnętrznej stronie skrzydła północnego, pochodzących zapewne z XIV w. Można przypuszczać, że są to pozostałości dworu, tzw. curii, wymienionej w dokumencie z r. 1427. Budowa zamku murowanego, do dziś częściowo istniejącego miała miejsce w połowie XV wieku, kiedy właścicielem był Stanisław Szydłowiecki, od roku 1467 marszałek dworu królewskiego. Wówczas został wzniesiony północny budynek mieszkalny oraz wieża bramna, wzmiankowane później w dokumencie z około r. 1517. W latach 1509-32 Szydłowiec był w posiadaniu Mikołaja Szydłowieckiego, kasztelana radomskiego i podskarbiego koronnego, który przekształcił zamek średniowieczny na rezydencję renesansową. Po śmierci Mikołaja (1532) właścicielką została jego bratanica Elżbieta, córka Krzysztofa Szydłowieckiego. W 1547 roku zaślubiając Mikołaja Radziwiłła Czarnego wniosła w wianie Szydłowiec. Syn ich Albrecht po objęciu Szydłowca w roku 1619 przebudował zamek. Po bezpotomnej śmierci ostatniego Radziwiłła z linii Mikołaja Szydłowiec kupiła w 1821 roku Anna Sapieżyna, a w 1828 r. odsprzedała rządowi Królestwa Polskiego. Do końca XIX wieku w zamku był browar. Podczas wojny w 1915 roku zdjęto dachówkę zamkową, aby pokryć kościół parafialny. Zamek, chociaż pozostawał pod opieką prywatnych właścicieli, zaczął chylić się do upadku. W 1949 roku rozpoczęto zabezpieczenie murów zamkowych, a w latach 1951-52 przeprowadzono częściową odbudowę, m.in. została zrekonstruowana zewnętrzna loggia. Murowany zamek wzniesiony w drugiej połowie XV w. powstał na miejscu warownej siedziby z XVI w. o nie znanym nam ukształtowaniu przestrzennym i posiadał dwa zachowane do dziś elementy murowane : dom mieszkalny oraz wieżę bramną. Można przypuszczać, że całe założenie w pierwszym etapie otaczał wał, który potem zastąpiły mury obwodowe. Mur zamykający dziedziniec od południa, zachodni odcinek muru oraz ustawienie domu mieszkalnego nasuwają przypuszczenie, że zamek był założony na planie nieregularnego czworoboku. Położenie zamku na wyspie wzmacniało jego obronność, bowiem szeroko rozlana woda stanowiła dużą przeszkodę w dojściu do jego umocnień. Dojazd do wieży bramnej prowadził przez most stały i zwodzony. Dom mieszkalny zbudowany z kamienia, na planie prostokąta (8,4x19 m), jednotraktowy, miał na wszystkich czterech kondygnacjach po trzy pomieszczenia w podziemiu sklepione, a wyżej kryte stropami. Zapewne istniały zewnętrzne schody i ganki drewniane umożliwiające komunikację między piętrami. We wschodniej ścianie szczytowej tego domu zachowały się relikty wcześniejszej budowli. Drugim elementem murowanym była wieża bramna wysunięta poza wałów, a później murów; zbudowana z kamienia, trzykondygnacjowa, wsparta czterema narożnymi skarpami, w przyziemiu ma przejazd z ostrołukowymi otworami bramnymi. Przebudowa zamku w latach 1515-32 zmieniła zarówno układ przestrzenny, jak i funkcję zamku, wprowadzając przede wszystkim reprezentacyjne pomieszczenia, a zaniedbując urządzenia obronne. Zostały zbudowane trzy jednotraktowe skrzydła mieszkalne tworząc założenie podkowiaste, otaczające z trzech stron dziedziniec zamknięty z czwartej strony murem parawanowym. Skrzydło północne trzykondygnacjowe powstało przez przedłużenie nie istniejącego już gotyckiego domu mieszkalnego. W komnatach były stropy kasetonowe, fryzy i polichromie ścienne. Skrzydło zachodnie zostało dostawione od zewnątrz od istniejącego muru i do wieży bramnej. Gdyby przyjąć, że dziedziniec był przedtem również od wschodu zamknięty murem, należałoby wnioskować, że skrzydło wschodnie też dostawiono do muru od zewnątrz. W przyziemiu tego skrzydła sale parterowe były przesklepione, na piętrze miały bogate stropy renesansowe. Nie można dokładnie ustalić, czy zachowana sala o sklepieniu wspartym na masywnym słupie pochodzi z tego okresu, czy też z XVII w. Przy zewnętrznej elewacji wschodniej zapewne wówczas zostały wzniesione dwie wieżyczki, między którymi znajdowała się dwukondygnacjowa loggia. Gdyby rzeczywiście można było wiązać loggię z tym etapem budowy zamku, byłaby najwcześniejszym przykładem w polskiej architekturze renesansowej. W latach 1619-29 wewnątrz dziedzińca dobudowano do skrzydła wschodniego czterobiegową klatkę schodową. Zapewne w tym samym czasie do zewnętrznych naroży skrzydła wschodniego zostały dostawione, dwie wieloboczne dobudówki mieszczące w dolnej kondygnacji piwnice, a zwieńczone tarasami. Wieżę bramną nadbudowano, a bezpośrednio nad przejazdem około r. 1620 urządzono dwukondygacjową kaplicę przykrytą kopułą pogrążoną w masywie wieży. Zamek szydłowski jest przykładem przemian, które spowodowały, że średniowieczna siedziba feudalna o wyraźnym charakterze warownym, wykorzystująca naturalne warunki obronne, przekształciła się w nowożytną rezydencję magnacką o nie zmodernizowanych fortyfikacjach.
Pozostałości zamku królewskiego położone na cyplu wydzielonym z wysokiej i stromej skarpy prawego brzegu Wisły, w południowo-wschodniej części miasta. Pierwotny gród z XI w. usytuowany u nasady cypla, na planie nieregularnym, otoczony był wałem o konstrukcji drewniano-ziemnej. W obrębie wału znajdowały się trzy budowle sakralne oraz budynek kamienny, być może spełniający rolę palatium. W latach 1034-51 gród ten był w rękach Masława, a w latach 1079-1158 siedzibą Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Zapewne we wschodniej części wzgórza rozciągało się wielkie podgrodzie, na którym w latach 1136-44 wzniesiono kamienną katedrę romańską. W 1194 roku Płock stał się siedzibą książąt mazowieckich. W XIII w. był nieustannie niszczony przez najazdy Litwinów i Prusów. Początki murowanego zamku sięgają przełomu w. XIII i XIV, ale relikty murów ceglanych o wątku wendyjskim nie pozwalają jeszcze na odtworzenie pierwotnego założenia zamku gotyckiego. Według przekazu Janka z Czarnkowa, Kazimierz Wielki wzniósł około 1360 roku drugi mur zewnętrzny, którego pozostałości również odkryto po ostatniej wojnie. Na początku XVI w. zamek został rozbudowany. Można przypuszczać, że przez długi czas zachował się dwuczłonowy układ całego warownego założenia : od strony miasta wznosił się zamek, castellum, a na skarpie wzgórza castrum z katedrą pośrodku. Widok zamku z lat 1627 i 1628 dobrze przedstawia Abraham Boor na swym rysunku. Na podstawie planu miasta z 1798 roku można sądzić, że całe wzgórze było otoczone murami, w których obrębie wznosiły się katedra, klasztor benedyktyński na miejscu zamku oraz pozostałości po zamku gotyckim. Z zamku gotyckiego zachowały się odcinki zachodni i północny muru obwodowego. Zachowały się również dwie wieże. Wieża zachodnia, zwana Wielką lub Szlachecką, została zbudowana z cegły, na planie kwadratu. Obok niej znajdowała się brama. Górne piętra wzniesione na planie ośmiobocznym obniżono w r. 1799. Druga wieża, zwana Dzwonnicą lub Zegarową, zbudowana od strony północnej, na planie czworobocznym, została wzniesiona zapewne w XIV w. częściowo na murach czworobocznej budowli romańskiej i w r.1492 nadbudowana. Zamek miał w tym czasie dwie bramy.
Zamek książęcy znajdował się niegdyś na wzgórzu na lewym brzegu rzeki Skrwy, na północny zachód od miasta założonego w 1382 roku. W pierwszej połowie XIII w. był tu gród, a następnie zapewne został przyłączony przez Kazimierza Jagiellończyka do Korony. W pierwszej połowie XVI w. był odbudowany, ale już lustracja z 1564 roku znalazła go w złym stanie. Ponownie odbudowano go w 1611 roku. Podczas wojny szwedzkiej w latach 1655-56 zamek został spalony, co podaje lustracja z 1600 roku. W końcu XVII w. ostatecznie popadł w ruinę. Na początku XIX w. na miejscu ruin zamkowych zbudowano kościół ewangelicki. Prawdopodobnie wykorzystane zostały częściowo stare mury i być może dawna wieża zamkowa (późniejsza dzwonnica).
Pozostałości zamku królewskiego położone na lewobrzeżnej skarpie nadwiślańskiej. Zamek był do roku 1526 siedzibą książęcą, w latach 1611-1794 królewską. Od roku 1569 do 1794 odbywały się tu sejmy. W latach 1927-39 był stałą rezydencją prezydenta RP. Pierwotny gród był prawdopodobnie siedzibą kasztelana warszawskiego, wymienionego w dokumencie z roku 1321. Znajdował się na cyplu wyodrębnionym z lewobrzeżnej skarpy nadwiślańskiej, na południowo-wchodnim skraju średniowiecznego miasta. Od strony południowej głębokim parowem płynął nie istniejący dziś strumień Kamionka. Od strony północnej strumienie spływały po skarpie do Wisły. Od wschodu skarpa opadała stromym, niedostępnym stokiem. Od miasta, założonego zapewne na przełomie w. XIII i XIV, zamek był oddzielony umocnieniami drewniano-ziemnymi oraz fosą o szerokości 8 m, której ślady znaleziono na dziedzińcu zamkowym w latach 1949-52. Na północ od grodu, w pobliżu późniejszego kościoła Św. Jana i na miejscu dziedzińca Kuchennego, odkryto ślady osadnictwa. Można przypuszczać, że tam znajdowała się pierwsza tymczasowa siedziba książęca, Curia minor, włączona później do zespołu zamkowego wzniesionego na miejscu kasztelańskiego grodu. Początki budowy zamku murowanego należy łączyć z ustaleniem siedziby książęcej na grodzie, co miało miejsce około roku 1349. Zamek powstał etapami zapewne jednocześnie z murami miejskimi budowanymi od strony zachodniej. Prawdopodobnie pierwszym elementem była wielka ceglana wieża strażnicza na planie kwadratu o boku 12 m, oskarpowana, o nieokreślonej wysokości, umieszczona na skraju cypla. Od strony wschodniej na krawędzi skarpy stanął mur obwodowy łączący się z wieżą Wielką. Od strony miasta powstały zapewne umocnienia drewniano-ziemne wykonane systemem izbicowym. Wjazd prowadził od północy mostem na fosą, bronionym zapewne przez wieżę zwaną Żurawiem, której usytuowanie nie jest jeszcze dokładnie znane. Rozbudowa zamku, zajmującego niewielką powierzchnię około 2000 m² , łączy się z działalnością budowlaną księcia Janusza I Starszego. Od strony wschodniej zapewne w latach 1407-10 został wzniesiony nowy dom mieszkalny zwany Wielkim, Curia maior, przeznaczony na siedzibę dworu książęcego. Dom był zbudowany z cegły, na planie prostokąta o wymiarach 47,5x14,5 m, wsparty potężną skarpą na narożniku północno-wschodnim, jednotraktowy, trzykondygnacjowy, kryty dachem dwuspadowym. Piwnice były przysklepione, przyziemie zaś, złożone z trzech pomieszczeń, miało pierwotne stropy. Na piętrze znajdowały się trzy wielkie sale reprezantacyjne z oknami od strony wschodniej. Na piętro prowadziły zewnętrzne schody zaznaczone istniejącym niegdyś portalem wejściowym. Schody mogły być również w niewielkiej wieżyczce umieszczonej na narożu północno-zachodnim, której miejsce zajęła w połowie XVII w. wieża Władysławowska. Elewacja Domu Wielkiego od strony dziedzińca, odsłonięta w 1921 roku, miała artykulację w formie płytkich ostrołukowych wnęk i niewielkich otworów okiennych. Dotąd pozostaje nieznany sposób zamknięcia dziedzińca zamku od strony miasta. Zamek warszawski został ukształtowany jako siedziba rezydencjonalna, przy czym zachowano tylko starsze elementy obronne i wykorzystano niedostępność położenia. W 1526 roku Warszawa została włączona do Królestwa Polskiego. Na zamku w latach 1548-55 przebywała królowa Bona. W r. 1568 Zygmunt August rozpoczął rozbudowę zamku, stawiając wzdłuż skarpy od strony Wisły, na północ od Domu Wielkiego, nowy, dwutraktowy budynek mieszczący zapewne jego prywatne apartamenty. Równocześnie przebudowano Dom Wielki. Pomieszczenia w przyziemiu przykryto sklepieniami wspartymi na filarach. W Sali w przyziemiu od r. 1569 zbierała się izba poselska, w wielkiej Sali na piętrze senat i sejm Rzeczypospolitej. W latach 1568-72 byli zatrudnieni na zamku wybitni architekci, m.in. przybyły ze Śląska Jakub Paar i Giovanni Battista Quadro z Poznania. Plany przebudowy zamku na rezydencję renesansową przekreśliła śmierć króla w 1572 roku. Pełną przebudowę zamku rozpoczął w 1596 roku król Zygmunt III Waza, zatrudniając m.in. Mateusza Castello, Jana Trevano i Konstantego Tencallę. Do rozciągających się wzdłuż skarpy zabudowań gotyckich i budynku z czasów Zygmunta Augusta dostawiono trzy skrzydła mieszkalne, tworząc wielki nieregularny pięciobok wokół dziedzińca. W każdym skrzydle był bramy przelotowe : w południowym brama Grodzka (obok której była dwubiegowa klatka schodowa), w zachodnim od strony miasta brama w wieży Zegarowej (obok niej była też dwubiegowa klatka schodowa), w północnym brama Senatorska prowadząca na dziedziniec Kuchenny, zwany także Trójkątnym. Dziedziniec przed zamkiem od strony miasta miał charakter gospodarczy. W pierwszej ćwierci XVIII w. zamek wraz z miastem znalazł się w obrębie nowo wzniesionych i nie wykończonych fortyfikacji bastionowych. Od strony Wisły powstały w latach 1622-25 prymitywne umocnienia związane z tarasem zamkowym, a przed bramą Grodzką niewielkie ziemne umocnienia widoczne na miedziorycie według rysunku E.J. Dahlberga z roku 1656. Dominującym elementem zamku była wysoka wieża Zegarowa, zwieńczona smukłym hełmem barokowym, ukończona w 1619 roku. Naroża zachodniego skrzydła flankowały niewielkie drewniane wieżyczki kryte blachą, znane tylko z miedziorytu Wilhelma Hondiusa z 1646 roku. Elewacje zamku miały charakter surowy i monumentalny. Jedyną dekoracją były skromne kamienne obramowania okien, portale i boniowane naroża. Wielkie zamiary przebudowy zamku miał August II Sas. Zostały wówczas wykonane, lecz nie zrealizowane, projekty uporządkowania niejednolitej dotąd elewacji od strony Wisły. Przebudowano tylko wnętrza zamkowe. Senat i izba poselska zostały przeniesione w latach 1722-33 z Domu Wielkiego do skrzydła zachodniego, gdzie wnętrze sali Senatorskiej zaprojektował Jan Daniel Jauch. Po pożarze w 1732 roku August III podjął generalną przebudowę zamku. W latach 1741-46 powstała według projektu Gaetana Chiaveriego nowa elewacja od strony Wisły, z wielkim ryzalitem mieszczącym wówczas salę Audiencyjną. To założenie dotrwało nie zmienione do 1944 roku. Przebudowa saska ostatecznie przekształciła zamek w rezydencję królewską o charakterze pałacu, będącego ponadto siedzibą sejmu. W roku 1767 pożar zniszczył skrzydło południowe i jego odbudową Stanisław August zapoczątkował prace na zamku. Odbudowę przeprowadził architekt Jakub Fontana, zmieniając układ okien, wnętrza i wznosząc od strony dziedzińca nową, klasycystyczną elewację. Na polecenie króla najwybitniejsi architekci wykonali w latach 1764-77 różne projekty całkowitego przekształcenia zamku, które jednak nie zostały zrealizowane. W latach 1765-94 zostały na nowo urządzone reprezentacyjne wnętrza w skrzydle wschodnim według projektów przede wszystkim Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera. W połowie XIX w., kiedy zamek stanowił siedzibę carskich namiestników, przebudowano według projektu architekta Ludwika Corio elewacje zamkowe od strony placu Zamkowego, utworzonego w 1818 roku. W latach 1915-18 dokonano pierwszych pomiarów, a po odzyskaniu niepodległości rozpoczęto prace badawcze i konserwatorskie. Uchwałą Rady Ministrów z dnia 19 lutego 1920 roku, zamek został uznany za reprezentacyjny gmach Rzeczypospolitej, w związku z czym podjęto metodyczne prace badawcze, usunięto naleciałości z czasów niewoli i wykonano remont całego założenia. Prace prowadził Kazimierz Skórewicz do 1928 roku, a później Adolf Szyszko-Bohusz. Wybuch wojny w 1939 roku zastał zamek – siedzibę prezydenta Rzeczypospolitej, jego kancelarii cywilnej i wojskowej – zupełnie nie zabezpieczony. Nie była zorganizowana obrona przeciwpożarowa ani przeciwlotnicza. Gdy prezydent w dniu 6 września 1939 roku opuścił zamek, opiekę nad gmachem objęli konserwatorzy, nieliczni starsi wiekiem pracownicy zamkowi oraz przygodni obywatele Warszawy. Dnia 17 września 1939 roku wojska niemieckie zbombardowały zamek. Pożar strawił dachy i hełmy wież zamkowych. Zapadł się strop sali Balowej, lecz inne zabytkowe wnętrza ze zbiorami sztuki szczęśliwie ocalały. Na ratunek pośpieszyła ekipa pracowników Muzeum Narodowego, architekci, konserwatorzy i ludność Starego Miasta. Po kapitulacji Warszawy władze okupacyjne w sposób planowy zaczęły niszczyć zamek. Zorganizowana akcja społeczna kierowana przez Stanisława Lorentza objęła ratowanie dzieł sztuki, elementów dekoracji wnętrz i detali architektonicznych, które przewożono do Muzeum Narodowego. W końcu stycznia 1940 roku władze niemieckie kategorycznie wstrzymały akcję ratunkową i podjęły przygotowania do zupełnego zniszczenia zamku. Dnia 27 listopada 1944 roku Niemcy wysadzili zamek w powietrze. Dnia 2 lipca 1949 roku Sejm PRL podjął decyzję odbudowy zamku. W następnych latach akcja odbudowy nie wykroczyła poza prace badawcze na terenach zamkowych oraz uporządkowanie ocalałych fragmentów zabudowy. Dnia 21 stycznia 1971 roku zapadła ponownie decyzja odbudowy zamku jako symbolu państwowości polskiej, a 26 stycznia został powołany Komitet Obywatelski Odbudowy Zamku Królewskiego. Jednocześnie rozpoczęto ostatnie terenowe prace badawcze i pierwsze przygotowania do pełnej odbudowy według koncepcji Jana Bogusławskiego nagrodzonej w konkursie w 1955 roku.
Ruiny zamku biskupiego na wysokiej górze panującej nad miasteczkiem położonym na zachód od niej. Był tutaj gród, który w 1227 roku Leszek Biały, nadał biskupom krakowskim. Jak wykazały przeprowadzone badania w 1962 roku gród ten znajdował się na północ od dzisiejszego miasta i położony był na nizinie, na podmokłych łąkach nadrzecznych. Można ustalić, że składał się z grodu właściwego i podgrodzia. Znaleziona ceramika potwierdziła istnienie w tym miejscu grodu w XIII w. Zamek na górze zbudował biskup krakowski Jan Grot w 1340 roku. Podczas przeprowadzonych badań na terenie ruin znajdowane były wyłącznie resztki ceramiki z XIV w., jak również stwierdzono, że mury zamku zostały posadowione bezpośrednio na pierwotnym podłożu.
Miasto usytuowane pod górą zamkową było lokowane zapewne wcześniej. Zostało otoczone murami i sprzężone z zamkiem w drugiej połowie XIV w. za czasów biskupa Floriana z Mokrska, który również miał zamek częściowo rozbudować. W pierwszej połowie XVI w. zamek odbudował po pożarze biskup Jan Konarski, a następnie rozbudowali biskupi Filip Padniewski około 1560 roku i Marcin Szyszkowski około 1618 roku. Podczas wojen szwedzkich zamek został zniszczony i w 1670 roku odbudowany przez biskupa Andrzeja Trzebickiego. W XVIII w. był wielokrotnie naprawiany, a za biskupa Kajetana Sołtyka po raz ostatni położono w 1782 roku nowe gonty na dachach. Po przejęciu w 1788 roku dóbr biskupich przez rząd, zamek zamieszkiwali urzędnicy, a za czasów okupacji austriackiej mieścił się tutaj szpital wojskowy. Na początku XIX w. zamek spłonął i od tego czasu jest ruiną.
Ruiny zamku w drugiej połowie XIX w. Litografia z albumu N.Ordy, seria VIII
W zachowanych ruinach wyraźnie wyodrębnia się właściwy zamek wysoki oraz na północ od niego położony zamek niski czy też przedzamcze. Zamek właściwy usytuowany był na najwyższym wzniesieniu i, jak można przypuszczać, jego układ przestrzenny był uzależniony od warunków terenowych. Zbudowany z kamienia łamanego, na planie nieregularnym zbliżonym do trójkąta, z zaokrąglonymi narożami, zajmował przeszło 1500 m² powierzchni. Od strony zachodniej prowadził brama. W narożu wschodnim, w obrębie murów obwodowych stanęła kamienna wieża cylindryczna. Nad odsadzką znajdowało się wejście do jej wnętrza, obramowane ostrołukowym portalem. Wieża ta, która była główną wieżą zamku, stanęła bezpośrednio przy murach, podobnie jak w Będzinie. Pełnić mogła nie tylko rolę strażnicy, ale również jako miejsce skupionej obrony na wypadek oblężenia mogła odegrać aktywną rolę, bowiem bezpośrednio była skierowana w stronę zagrożenia - na wschód, skąd był łatwiejszy dostęp do zamku. Niewątpliwie została wzniesiona w 1340 roku, a więc należy do pierwszego etapy budowy zamku.
Zamek i miasteczko w połowie XVII w. Fragment sztychu z Pufendorfa, De rebus a Carolo Gustavo
W drugim etapie dostosowano do istniejącej bramy wielką wieże wjazdową, występującą już poza obwód murów zamku pierwotnego. Być może należało ją wiązać z rozbudową zamku na przełomie XIV i XV w., kiedy zostały doprowadzone mury obronne miasta. Następne etapy rozbudowy zamku dotychczas trudno jest związać z pozostałymi fragmentami ruin. Na pewno wnętrze zamku zostało zabudowane i powstał niewielki dziedziniec wewnętrzny. Jak można przypuszczać, rozbudowy w XVI i na początku XV w., zmieniły całą bryłę zamku. Na sztychu szwedzkim z 1655 roku w dziele Pufendorfa zamek właściwy oraz wieża wjazdowa są zwieńczone attyką, pochodzącą prawdopodobnie z czasów tej rozbudowy. Również przed wojnami szwedzkimi zamek niski otoczyły fortyfikacje typu bastejowego, których fragmenty ocalały w ciągu zachodnim i częściowo północno-wschodnim w postaci ruin. Można przypuszczać, że droga na zamek właściwy biegła wzdłuż muru zachodniego, broniona bastejami i urządzeniami, których fragmenty nie zostały jeszcze odsłonięte. Dotyczy to również i zabudowy zamku niskiego, którego początek sięga zapewne końca XV w. Od strony północno-wschodniej był broniony, jak można przypuszczać, również i umocnieniami ziemnymi.
