Ruiny zamku biskupiego położone są w zachodniej części miasta, na stromym brzegu rzeki Psarki. Pierwotny zamek, prawdopodobnie związany z fortyfikacjami miejskimi wzniósł w drugiej połowie XIV w. biskup Florian z Mokrska. Zamek został przebudowany gruntownie w 2 połowie XVI wieku za czasów biskupa Franciszka Krasińskiego, przy czym był zatrudniony włoski budowniczy Jan Balcer. Następnie zamek uległ przebudowom na początku XVIII wieku pod kierunkiem architekta Jakuba Fontany. Opuszczony w końcu XVIII w. W dzisiejszych ruinach gdzieniegdzie występują fragmenty murów zamku z XIV wieku.
Ruiny zamku królewskiego położone są na kulminacji wydłużonego wzgórza o spadzistym stoku południowym i łagodnym północnym, z możliwym dostępem od wschodu i zachodu. Od strony północnej u stóp wzgórza zostało założone otwarte miasto, lokowane przed rokiem 1295. Zamek wzniósł w końcu XIII wieku namiestnik króla czeskiego Wacława, biskup Jan Muskata, któremu w 1306 roku Władysław Łokietek nadał zamek na własność. Po 1311 roku zamek był znowu w rękach Łokietka i, jak można przypuszczać, dokończono wówczas jego budowę, wprowadzając od strony wschodniej obok wieży wysunięty budynek zwany dziś kaplicą, przeznaczony był prawdopodobnie na skarbiec królewski, który w 1318 roku mieścił się na zamku. W pierwszej połowie XIV wieku na zamku mieszkał często Władysław Łokietek i odbywały się liczne zjazdy rycerskie. Prawdopodobnie był rozbudowywany za Kazimierza Wielkiego, o czym mogą świadczyć nadbudowy ceglane na wieżach i znalezione fragmenty rzeźbiarskie. W XV w. w zamku niejednokrotnie trzymano znaczniejszych więźniów i jeńców wojennych. Można przypuszczać, że na przełomie XV i XVI w. powstał tzw. zamek niższy, położony na zachód, poniżej zamku właściwego, gdzie według lustracji z 1569 roku została wywiercona głęboka studnia. Około 1576 roku na zamku właściwym wzniesiono nowe budynki, przebudowano wielki dom, przejazd bramny oraz wprowadzono krużganki dookoła dziedzińca. Po pożarze w 1607 roku zamek został odbudowany, a po 1622 r,. brama zamkowa otrzymała bogaty portal barokowy. W 1657 roku zamek zniszczyli Szwedzi, ale odbudowany dotrwał do końca XVIII wieku, następnie opuszczony popadł w ruinę. W zachowanych ruinach wyraźnie występuje podział na zamek właściwy i zamek niższy. W zamku właściwym zachował się wieloboczny zarys murów obwodowych oraz dwie kamienne wieże cylindryczne z nadbudową ceglaną. W części wschodniej stoją mury skarbca i fragmenty umocnień bramnych. Od północy rysują się mury budynku mieszkalnego, tzw. wielkiego domu. W niższym zamku oprócz murów obwodowych dotrwała trzecia wieża zamkowa, zbudowana na planie czworobocznym w północno-zachodnim narożniku, oraz fragmenty budynku z furtą w murze zachodnim. Zamek był zbudowany z miejscowego wapienia; zachował ślady późniejszych tynków. W części wschodniej zamku właściwego występuje również czerwony piaskowiec, którego zastosowanie można wiązać z przebudową na przełomie XVI i XVII wieku. Pierwotny zamek ma plan nieregularny zbliżony do wieloboku, przystosowany do rzeźby terenu. Od strony południowej jest prosty odcinek muru, do którego dochodzi wieloboczny zarys murów obwodowych. Z dwóch stron zagrożenia są dwie cylindryczne wieże na linii murów. Od północy znajdował się jednotraktowy budynek mieszkalny, tzw. wielki dom, którego pomieszczenia piwniczne odkryto w 1960 roku. Fragmenty żeber oraz wspornika wskazują na istnienie sklepień w wyższej kondygnacji. Wjazd do zamku prowadził od wschodu przez most drewniany ponad fosą i przez bramę znajdującą się obok wschodniej wieży, której fragmenty zostały odsłonięte w 1960 roku. Prawdopodobnie budynek przeznaczony na skarbiec został wzniesiony w czasie budowy zamku, zmieniając tym samym pierwotne założenie przestrzenne. Dostęp od zewnątrz do tego budynku był utrudniony przez pozostawienie w stanie nienaruszonym występu skalistego grzbietu. Od strony zachodniej broniła zamku wieża strażnicza. W drugim etapie powstał zamek niższy i wzmocniono obronę wejścia przez wprowadzenie przedbramą. Trzeci etap łączy się z ukształtowaniem dziedzińca zamku pierwotnego przez wprowadzenie krużganków na arkadach wspartych na skarpach, odkopanych podczas badań, oraz budynku w części zachodniej. Zamek właściwy był połączony z dziedzińcem zamku niższego przez bramę z brukowaną równią pochyłą. Kaplica zamkowa w roku 1520 mieściła się nad przejazdem bramnym przy wieży wschodniej. Według przekazów ikonograficznych z 1778 roku zamek był wówczas otynkowany, dom mieszkalny miał dwie kondygnacje, a na wieżach wznosiły się hełmy barokowe.
Ruiny zamku rycerskiego położone są na niewielkim nasypie w podmokłej dolinie rzeki Nidy. Pierwszych umocnień Morska, związanych z działalnością budowlaną biskupa Floriana z Morska, należy szukać na niewielkim grodzisku w Morsku Dolnym, na cyplu płaskowzgórza otaczającego dolinę Nidy. Nowy zamek późnogotycki został wzniesiony w Morsku Górnym w latach 1519-26 prawdopodobnie przez Piotra Kmitę, marszałka wielkiego koronnego. Rozbudowywany w końcu XVI i XVII wieku popadł w ruinę w XVIII w. Zamek był zbudowany z kamienia, na planie zbliżonym do prostokąta, z domem mieszkalnym przy zachodnim, krótszym boku oraz czołową wieżą bramną od południa, otoczony fosami. Dziedziniec o powierzchni około 750 m² otaczał muro obronny z gankiem straży ze strzelnicami, który zapewne był przykryty daszkiem. Dom mieszkalny o powierzchni około 300 m² miał cztery kondygnacje oraz podpiwniczenie. W dolnych kondygnacjach występuje wyraźny podział na trzy pomieszczenia. Zapewne na najwyższej mieszkalnej kondygnacji znajdowały się sale reprezentacyjne. Pod dachem były również ganki straży ze strzelnicami. Zamek w Morsku Górnym przedstawia typ obronnej późnogotyckiej rezydencji przeznaczonej na siedzibę właściciela, w której system obronny miał znaczenie drugorzędne, przystosowane do obrony lokalnej.
Zamek królewski nad Wisłą na wysokim wzgórzu, oddzielonym parowami od miasta lokacyjnego i od starszej osady położonej na zachód. Pierwotny gród, wzmiankowany w XI wieku przez Galla Anonima jako jedna z siedzib książęcych, w XII w. stał się siedzibą książąt sandomierskich. Można sądzić, że w połowie XIII wieku miał umocnienia izbicowe, na co wskazuje dokument z 1355 roku zwalniający z różnych powinności wsie służebne z wyjątkiem budowy lub też odbudowy dwóch izbic na grodzie sandomierskim. Zamek murowany na miejscu grodu został zbudowany w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego, co potwierdzają Janko z Czarnkowa i Długosz. Był sprzężony z murami miejskimi. W 1480 roku starosta Rafał Jarosławski podjął rozbudowę zamku. Od strony południowo-zachodniej zbudowano narożną wieżę. Po roku 1514 w związku z zamierzoną przebudową została zniszczona kaplica zamkowa oraz częściowo dawne zabudowania. Przebudowa zamku średniowiecznego na renesansową rezydencję miała miejsce za rządów króla Zygmunta Starego w latach 1520-26 wg projektu mistrza Benedykta, budowniczego zamków królewskich na Wawelu i w Piotrkowie. Obok niego byli zatrudnieni murator Krzysztof i cieśla Hanusz pod nadzorem Jana z Wiślicy, prepozyta koprzywnickiego. Zbudowane skrzydło południowe wykorzystując istniejące tam pozostałości dawnych murów, następnie skrzydło wschodnie, i zaczęto wznosić skrzydło zachodnie. W latach 1564-66 pod kierunkiem muratora Klimunta zakończono budowę skrzydła zachodniego, zaczęto budować wieżę północno-zachodnią, mury obronne i bramę. W 1586 roku występuje w dokumentach jako architekt Santi Gucci, co świadczyłoby o trwających pracach budowlanych. W następnych latach podwyższono skrzydło zachodnie, skończono budowę wieży północno-zachodniej oraz bramę. Dalsze prace budowlane były prowadzone w latach 1617-36. Tak więc powstał nowy zamek renesansowy przypuszczalnie o trzech skrzydłach mieszkalnych wokół dziedzińca zamkniętego murem i bramą od północy, a więc od strony miasta. Wjazd do zamku prowadził z miasta przez drewniany pomost przerzucony nad parowem. W 1656 roku Szwedzi wysadzili zamek w powietrze. Ocalało tylko skrzydło zachodnie z wieżami oraz fragmenty skrzydła południowego. W latach 1680-86 przebudowano skrzydło zachodnie, które stało się głównym budynkiem zamkowym. Zamek po częściowym zniszczeniu podczas walk konfederacji barskiej był restaurowany. Po ostatnim rozbiorze Polski został zamieniony przez władze austriackie na sąd i więzienie. W 1828 roku usunięto pozostałości dawnej zabudowy przed głównym budynkiem, a teren otoczono nowym murem. W latach 1894-1900 powstały nowe zabudowania. Więzienie usunięto z zamku dopiero 10 marca 1959 roku, a gmach przeznaczono na cele kulturalne. Z dawnego zamku pozostało tylko skrzydło zachodnie wielkiego niegdyś założenia. Pozbawione pierwotnej architektury zewnętrznej zachowało stare mury, dwie wieże i liczne fragmenty renesansowe. W historii zamku sandomierskiego występują trzy zasadnicze etapy. Pierwszy – to gród drewniano-ziemny, zapewne o nieregularnym układzie przestrzennym uzależnionym od powierzchni wzgórza. Drugi etap – to zamek Kazimierza Wielkiego, być może również o podobnym nieregularnym układzie, nawiązujący do pierwotnych umocnień. Ostatni etap – to zapoczątkowana w 1520 roku budowa zamku renesansowego, która, jak można przypuszczać, zmierzała do regularnego ukształtowania założenia, co mogło być przyczyną likwidacji murów zamku kazimierzowskiego.
Ruiny zamku królewskiego położone są na skarpie wzniesienia opadającego w kierunku północno-zachodnim ku dolinie rzeczki Ciekącej. Zamek znajdował się w zachodniej części miasta w obrębie murowanych fortyfikacji. Początki murowanego zamku należy łączyć z założeniem miasta w roku 1329 i wzniesieniem murów obronnych przez Kazimierza Wielkiego, jako wyraźnie zaznacza Janko z Czarnkowa. Wzmianka Długosza o budowie zamku również przez tego króla zasługuje na przyjęcie, bowiem przy kilku miastach małopolskich otoczonych przez Kazimierza Wielkiego murami obronnymi. Janko z Czarnkowa nie wymienił zamków istniejących w obrębie umocnień. Zamek był przebudowany w XV i XVI w. w związku z pożarami w latach 1528 i 1544, następnie w XVII wieku po pożarze w 1630 roku i zniszczeniach w czasie wojny szwedzkiej. Odnowiony w 1723 roku przez starostę Józefa Załuskiego, opuszczony i częściowo zniszczony pod koniec XVIII w. W 1927 roku były prowadzone roboty zabezpieczające ruiny. W 1946 roku odtworzono mury obwodowe z blankami od strony zachodniej oraz podniesiono mury domu dużego, który został zwieńczony pseudoblankami nigdy przedtem nie istniejącymi. Z pierwotnego założenia pozostały ruiny domu mieszkalnego, tzw. skarbczyk z XV i XVI w. oraz pozostałości murów z budynkiem bramnym, oddzielających zamek od miasta. Od strony zewnętrznej, zachodniej, zamykają dziedziniec zamkowy wielokrotne przebudowywane mury obwodowe, będące odcinkiem umocnień miejskich. Zamek pierwotny zbudowany prawdopodobnie w połowie XIV wieku był założony na planie wydłużonego wieloboku o znacznej powierzchni, przekraczającej 7000 m². Można przypuszczać, że w pierwszej fazie budowy otaczały go umocnienia prowizoryczne, zastąpione następnie murem. Kamienny mur zamykający dziedziniec od strony zachodniej, wzniesiony na skraju skarpy, pochodzi z XV w. Zasadniczym elementem zespołu zamkowego był duży dom mieszkalny oraz wieża wniesiona na kulminacji wzgórza. Dom mieszkalny został ustawiony prostopadle do murów obwodowych i zamykał dziedziniec od strony południowej. Zbudowany był z kamienia na planie prostokąta (34,8x12,8 m) z ryzalitem od południa, być może mieszczącym kaplicę, piętrowy, z dwoma pomieszczeniami na każdej kondygnacji. Zapewne pierwotnie posiadał szczyty i dwuspadowy dach. Zachowały się również kamienne portale. Na kulminacji wzgórza wznosiła się w narożu północno-zachodnim cylindryczna wieża zbudowana z kamienia. Zachowane pozostałości fundamentów pozwalają na wysunięcie przypuszczenia że wieża ta miała występujacy poza okręg podstawy „dziób” skierowany na zachód. Na ruinach tej wieży został wzniesiony w XV wieku, a następnie rozbudowany około 1528 roku, murowany pietrowy budynek nazywany skarbczykiem. Wjazd do zamku prowadził przez bramę umieszczoną w murze zachodnim, na miejscu której stanął na początku XVII w. budynek bramny. Zamek w Szydłowie miał charakter obszernej, ale tylko czasowo użytkowanej siedziby królewskiej, na co wskazuje zarówno rozległy dziedziniec, jak i duży dom mieszkalny. Z urządzeń obronnych zachowane fundamenty wieży cylindrycznej z hipotetycznym „dziobem” stanowią unikalne formy w budownictwie obronnym z czasów Kazimierza Wielkiego.
Ruiny zamku królewskiego położone są na skarpie wzniesienia opadającego w kierunku północno-zachodnim ku dolinie rzeczki Ciekącej. Zamek znajdował się w zachodniej części miasta w obrębie murowanych fortyfikacji. Początki murowanego zamku należy łączyć z założeniem miasta w roku 1329 i wzniesieniem murów obronnych przez Kazimierza Wielkiego, jako wyraźnie zaznacza Janko z Czarnkowa. Wzmianka Długosza o budowie zamku również przez tego króla zasługuje na przyjęcie, bowiem przy kilku miastach małopolskich otoczonych przez Kazimierza Wielkiego murami obronnymi. Janko z Czarnkowa nie wymienił zamków istniejących w obrębie umocnień. Zamek był przebudowany w XV i XVI w. w związku z pożarami w latach 1528 i 1544, następnie w XVII wieku po pożarze w 1630 roku i zniszczeniach w czasie wojny szwedzkiej. Odnowiony w 1723 roku przez starostę Józefa Załuskiego, opuszczony i częściowo zniszczony pod koniec XVIII w. W 1927 roku były prowadzone roboty zabezpieczające ruiny. W 1946 roku odtworzono mury obwodowe z blankami od strony zachodniej oraz podniesiono mury domu dużego, który został zwieńczony pseudoblankami nigdy przedtem nie istniejącymi. Z pierwotnego założenia pozostały ruiny domu mieszkalnego, tzw. skarbczyk z XV i XVI w. oraz pozostałości murów z budynkiem bramnym, oddzielających zamek od miasta. Od strony zewnętrznej, zachodniej, zamykają dziedziniec zamkowy wielokrotne przebudowywane mury obwodowe, będące odcinkiem umocnień miejskich. Zamek pierwotny zbudowany prawdopodobnie w połowie XIV wieku był założony na planie wydłużonego wieloboku o znacznej powierzchni, przekraczającej 7000 m². Można przypuszczać, że w pierwszej fazie budowy otaczały go umocnienia prowizoryczne, zastąpione następnie murem. Kamienny mur zamykający dziedziniec od strony zachodniej, wzniesiony na skraju skarpy, pochodzi z XV w. Zasadniczym elementem zespołu zamkowego był duży dom mieszkalny oraz wieża wniesiona na kulminacji wzgórza. Dom mieszkalny został ustawiony prostopadle do murów obwodowych i zamykał dziedziniec od strony południowej. Zbudowany był z kamienia na planie prostokąta (34,8x12,8 m) z ryzalitem od południa, być może mieszczącym kaplicę, piętrowy, z dwoma pomieszczeniami na każdej kondygnacji. Zapewne pierwotnie posiadał szczyty i dwuspadowy dach. Zachowały się również kamienne portale. Na kulminacji wzgórza wznosiła się w narożu północno-zachodnim cylindryczna wieża zbudowana z kamienia. Zachowane pozostałości fundamentów pozwalają na wysunięcie przypuszczenia że wieża ta miała występujacy poza okręg podstawy „dziób” skierowany na zachód. Na ruinach tej wieży został wzniesiony w XV wieku, a następnie rozbudowany około 1528 roku, murowany pietrowy budynek nazywany skarbczykiem. Wjazd do zamku prowadził przez bramę umieszczoną w murze zachodnim, na miejscu której stanął na początku XVII w. budynek bramny. Zamek w Szydłowie miał charakter obszernej, ale tylko czasowo użytkowanej siedziby królewskiej, na co wskazuje zarówno rozległy dziedziniec, jak i duży dom mieszkalny. Z urządzeń obronnych zachowane fundamenty wieży cylindrycznej z hipotetycznym „dziobem” stanowią unikalne formy w budownictwie obronnym z czasów Kazimierza Wielkiego.
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
Ruiny zamku Krzyżtopór w Ujeździe
Ruiny bastionowego zamku, położone są na zboczu cypla wzniesienia opadającego w kierunku północno-zachodnim, w bagnistą niegdyś dolinę rzeczki Koprzywianki. Zamek, nazwany w 1627 roku fortecą Krzyżtoporską, założył w latach 1621 – 1644 Krzysztof Ossoliński, od 1638 wojewoda sandomierski. Budowniczym zamku był Wawrzyniec Senes, zapewne według projektu dostarczonego mu przez Ossolińskiego, którego wykształcenie, działalność publiczna i wojskowa oraz podróże zagraniczne wysuwają na inicjatora budowy jednego z najwspanialszych zamków polskich XVII w. Zamek został wzniesiony z kamienia, na planie pięcioboku, z bastionami na narożach. Główną oś założenia akcentowały wieża bramna i bastion zwany Wysokim Rondlem z ustawioną na nim ośmioboczną wieżą. Wewnątrz fortyfikacji znajdował się pałac zbudowany na planie prostokąta z wewnętrznym eliptycznym dziedzińcem. Od strony północno-zachodniej do głównego, trzypiętrowego korpusu zostało dostawione wzdłuż osi założenia skrzydło z wielką salą na piętrze, zakończone ośmioboczną wieżą. Na narożach skrzydeł bocznych pałacu, zamykających wielki dziedziniec wjazdowy stanęły cztery czworoboczne wieże, z których dwie południowo-zachodnie wraz z wieżą bramną, dwoma budynkami ustawionymi wzdłuż kurtyny i bastionami tworzyły charakterystyczną elewację zamku od strony wjazdu. Zamek, będący warowną siedzibą magnacką, miała złożony program użytkowy i, co za tym idzie, skomplikowany program architektury i wystroju. Ten wielki zespół składał się z trzech zasadniczych elementów : pałacu z zabudowaniami gospodarczymi, fortyfikacji bastionowych oraz regularnego założenia ogrodowego poza obrębem murów i wałów. Architektura zamku typu palazzo In fortezza wyraźnie nawiązuje do budowli powstałych pod wpływem teoretyków włoskich XVI w. i ma charakter manierystyczny. W układzie przestrzennym założenia pałacowego widoczne jest świadome powiązanie kompozycji z układem elementów fortyfikacji. Fortyfikacje zamkowe są założone na planie pięcioboku o boku poligonu równym 73,5 m i powierzchni 9295 m², a więc blisko 1 ha. Obwód zewnętrzny tworzyły wały wzmocnione kamiennym murem oporowym o przekroju skarpowym. Na wale prowadziła droga i znajdowało się stanowisko strzeleckie z murowanymi przedpiersiami. W kurtynie południowo-wschodniej umieszczono wysoką wieżę bramną. Cztery murowane bastiony o kątach 84° zostały wypełnione ziemią. Na bastionach południowo-wschodnich były usypane ziemne kawaliery przeznaczone na stanowiska artyleryjskie broniące przedpola z dojazdem do zamku. Piąty bastion, tzn. Wysoki Rondel wzniesiony na głównej osi, miał kazamaty, do których dojście stanowiła pochyła Poterna z dziedzińca wewnętrznego. Miał również niewielkie orylony oraz zapewne strzelnice w barkach przerobionych, jak można przypuszczać, na furty łączące zamek z ogrodem. Najbardziej charakterystyczną cechą Wysokiego Rondla było ścięcie narożnika, co stanowiło poważne odstępstwo od obowiązujących zasad fortyfikacji bastionowych. Prawdopodobnie było to podyktowane umieszczeniem na osi założenia furty prowadzącej do ogrodu. W ściętym narożniku umieszczono później konchę w związku z urządzeniami wodnymi i wprowadzono furty w barku na miejsce strzelnic. Ponad dzisiejszą konchą wyraźnie widać ślady dawnych strzelnic, które wraz z obroną prowadzoną z sąsiednich bastionów, fosą i położeniem na cyplu dawały gwarancję obrony. Całe założenie warowne otaczała nawodniona fosa, na co wskazują również przekazy ikonograficzne. Analiza poszczególnych elementów i całości systemu obrony wskazuje, że zdolność obronna zamku była dostateczna. Można tylko wysunąć zastrzeżenia co do znacznej wysokości pałacu, która narażała go na zbombardowanie. Pomimo to ufortyfikowany zamek był silną twierdzą, mogącą wytrzymać nawet lżejsze regularne oblężenie. Po śmierci Ossolińskiego i jego syna zamek przeszedł na własność Kalinowskich, potem Wiśniowieckich, Morstinów, Paców, Sołtyków, Łempickich i Orsettich. Zamek Krzyżtopór ze wspaniałym urządzeniem wnętrz i zbiorami został podstępnie zdobyty i obrabowany przez Szwedów w latach 1655 – 1657. Częściowo był jeszcze zamieszkany w 1770 roku, a ostatecznie popadł w ruinę podczas walk konfederacji barskiej.
Fragmenty ruin zamku rycerskiego, położone wśród stawów i mokradeł. Zamek zapewnie zbudował w połowie XIV w. Mszczuj z Krzelowa, wojewoda sandomierski. Zachowały się resztki murów występujące na powierzchnię ziemi.
